Amaçlı Davranışçılık Tolman

 Amaçlı Davranışçılık (Purposive Behaviorism), psikolog Edward C. Tolman tarafından geliştirilen bir teoridir. Tolman, klasik davranışçılığın sadece uyaran ve tepki ilişkileri üzerinden davranışları açıklamakta yetersiz kaldığını düşündü ve bunun yerine, davranışların amaçlar ve içsel temsil süreçleriyle ilişkili olduğunu vurguladı. Bu yaklaşımda, bireylerin çevreleriyle etkileşimde bulunduğu sırada bir amaç güttükleri kabul edilir.

Tolman’ın Amaçlı Davranışçılık kuramı, bilişsel süreçlerin ve düşüncenin önemli bir rol oynadığını savunur. Davranışlar, sadece dışsal uyaranlara yanıt olarak şekillenmekle kalmaz, aynı zamanda bireyin zihinsel temsilleri ve amaçları doğrultusunda da yönlendirilir.

Amaçlı Davranışçılık: Temel İlkeler

1. Amaçlar ve Yönlendirici Davranışlar: Tolman, bireylerin davranışlarını yönlendiren temel faktörlerin amaçlar olduğunu belirtti. İnsanlar ve hayvanlar, bir amaca ulaşmaya yönelik olarak davranışlarını şekillendirirler. Bu, gizli öğrenme ve içsel temsil süreçleriyle gerçekleşir. İnsanlar dışarıdan bir ödül veya ceza almasa da belirli bir amaca ulaşmak için davranışlarını organize ederler.

   • Örnek: Bir öğrenci, sınavdan yüksek not almak için çalışırken, sınavdan yüksek not alma amacı ona rehberlik eder.

2. Bilişsel Temsil ve Harita Öğrenme: Tolman, bireylerin çevrelerini ve durumlarını zihinsel haritalar (mental maps) aracılığıyla öğrenip temsil ettiklerini savunur. Bu haritalar, bireyin çevresindeki yerlerin, nesnelerin ve ilişkilerin zihinsel temsilleridir. Amaç doğrultusunda hareket eden birey, çevresini bu zihinsel haritalara dayanarak organize eder ve hareket eder.

   • Örnek: Bir kişi, belirli bir yere ulaşmak için en kısa yolu öğrenir ve bu yolu zihinsel olarak haritalar, böylece doğru yolda ilerler.

3. Gizli Öğrenme: Gizli öğrenme, bireylerin bir amacı gerçekleştirmek için çevreyi ve olayları gözlemleyerek bilgi toplaması, fakat bu bilgiyi hemen kullanmamaları anlamına gelir. Tolman, hayvanların çevreyi keşfederken öğrenmelerinin, doğrudan ödüllendirilmiş olmadan da gerçekleştiğini gösterdi. Bu tür öğrenme, öğrenilen bilgilerin ancak amacın ortaya çıkması durumunda kullanılacağını ifade eder.

   • Örnek: Bir sıçan, bir labirentte ödül almayı beklemeden hareket eder. Fakat daha sonra ödül verildiğinde, sıçan önceden keşfettiği yolu kullanarak hızlıca ödüle ulaşır. Bu, gizli öğrenmenin bir örneğidir.

4. Davranışın Yönlendirilmesi ve Bilişsel Süreçler: Tolman’a göre, bireylerin davranışları sadece dışsal koşullar tarafından yönlendirilmez; bilişsel süreçler de belirleyici faktörlerdendir. Bu süreçler, bireylerin çevreyi nasıl algıladığını ve bu algılara göre nasıl kararlar verdiğini kapsar. Tolman, bireylerin dışsal uyarıcılara tepki verirken, aynı zamanda zihinsel süreçlerin (planlama, hedef belirleme, hafıza) etkisiyle hareket ettiklerini vurgulamıştır.

   • Örnek: Bir öğrenci, sınav hazırlığı yaparken, hedefe yönelik olarak ders çalışır ve bilgilerini sınavın nasıl olacağını düşünerek organize eder.

5. Karmaşık Davranışlar: Tolman, karmaşık davranışların, yalnızca basit uyaran-tepki ilişkilerinden kaynaklanmadığını, bunun yerine daha derin, amaçlı ve bilişsel süreçlere dayalı olduğunu ifade etti. Bireyler, karmaşık görevlerde dışsal pekiştirme yerine, kendi içsel amaçlarına ve zihinsel haritalarına dayanarak çözüm yolları geliştirirler.

   • Örnek: Bir birey, bir şehirde kaybolduğunda, çevresindeki işaretleri, geçmişteki tecrübelerini ve zihinsel haritasını kullanarak doğru yolu bulur.

Tolman'ın Amaçlı Davranışçılık Kuramının Özellikleri:

1. Bilişsel Etki: Davranışçılığın genellikle göz ardı ettiği bilişsel süreçleri (zihinsel haritalar, içsel temsil, hafıza vb.) temel alır.

2. İçsel Temsil: İnsanlar, çevreleriyle ilgili içsel temsiller oluştururlar ve bu temsiller davranışlarını yönlendirir.

3. Amaç ve Hedef: Davranışlar, çevresel uyaranlara tepki olarak değil, belirli bir amaca yönelik olarak şekillenir.

4. Gizli Öğrenme: Bireyler çevrelerinden bilgi toplar ve bu bilgiyi sadece gerektiğinde kullanırlar.

Sonuç:

Tolman’ın Amaçlı Davranışçılık kuramı, davranışların sadece çevresel uyaranlara tepki olarak değil, amaçlar doğrultusunda bilişsel süreçlerin yönlendirdiği, daha kompleks ve anlamlı süreçler olduğunu savunur. Tolman, davranışın yönlendirilmesinde ve öğrenilmesinde, içsel temsillerin ve zihinsel süreçlerin önemini vurgulamış, bu yönüyle klasik davranışçılıkla bilişsel psikoloji arasında bir köprü kurmuştur.