Edimsel Koşullanma Pekiştireçler

 Edimsel Koşullanma (Operant Conditioning) kuramı, B.F. Skinner tarafından geliştirilmiş olup, davranışların pekiştireçler (reinforcers) ve cezalar (punishers) aracılığıyla şekillendirildiği bir öğrenme sürecini ifade eder. Pekiştireçler, istenilen bir davranışın sıklığını artırmaya yönelik kullanılır. Pekiştireçlerin türleri, öğrenme sürecinin etkinliğini önemli ölçüde etkiler.

Pekiştireçlerin (Reinforcers) Türleri

Pekiştireçler, pozitif ve negatif olarak iki ana gruba ayrılır. Her iki tür de istenilen davranışı güçlendirmeye yardımcı olur, ancak uygulanma şekilleri farklıdır.

1. Pozitif Pekiştireç (Positive Reinforcement)

Pozitif pekiştireç, istenilen bir davranışın ardından olumlu bir uyarıcı verilmesi ile davranışın sıklığının artırılmasıdır. Burada "olumlu" kavramı, bir ödül ya da tatmin edici bir şeyin verilmesi anlamına gelir.

• Örnek: Öğrencinin doğru cevap verdiğinde öğretmenin ona bir çıkartma vermesi veya bir çalışan iyi bir iş çıkardığında ödüllendirilmesi.

• Etkisi: Bu tür pekiştireç, bireyin istediği davranışı tekrarlamasını teşvik eder.

2. Negatif Pekiştireç (Negative Reinforcement)

Negatif pekiştireç, istenilen bir davranışın ardından olumsuz bir durumun ortadan kaldırılması veya bir rahatsız edici faktörün giderilmesidir. Burada negatif pekiştireç, cezadan farklı olarak, kötü bir durumun sona ermesiyle bireyi ödüllendirir.

• Örnek: Çocuk odasını temizlediğinde, ebeveynin ona ev ödevinden muafiyet vermesi veya bir çalışan, belirli bir süre boyunca işyerindeki gürültüden kurtulması için başarılı bir proje sunduğunda ödüllendirilmesi.

• Etkisi: Bu tür pekiştireç, davranışın tekrarını artırır çünkü birey rahatsız edici bir durumdan kaçınmak istemektedir.

---

Pekiştireç Türlerinin Alt Kategorileri

Pekiştireçler daha detaylı bir şekilde doğal ve dışsal pekiştireçler olarak da sınıflandırılabilir. Ayrıca pekiştirme türlerinin nasıl uygulandığı, pekiştirme sıklığı ve zamanlaması da pekiştirme sürecinde etkilidir.

1. Doğal Pekiştireçler (Primary Reinforcers)

Bu tür pekiştireçler, doğal ve biyolojik gereksinimlerden doğar ve doğrudan tatmin edici bir etki sağlar. Yani bu pekiştireçler, evrimsel olarak hayatta kalmak için gereklidir.

• Örnek: Yiyecek, su, uyku, sıcaklık düzeni gibi.

• Etkisi: Bu pekiştireçler, davranışları doğal bir şekilde pekiştirir, çünkü biyolojik olarak hayatta kalma için önemlidirler.

2. Öğrenilmiş Pekiştireçler (Secondary Reinforcers)

Bu tür pekiştireçler, doğrudan tatmin edici olmayan, ancak zamanla öğrenilen ve insanların üzerinde değerli kabul ettiği nesnelerdir. Para ya da ödüller gibi öğrenilmiş pekiştireçler, biyolojik bir ihtiyacın yerine getirilmesi için değil, sosyal veya psikolojik gereksinimlerin karşılanması için kullanılır.

• Örnek: Para, ödüller, takdir, başarı sertifikaları.

• Etkisi: Bu pekiştireçler, genellikle daha önce belirli bir davranışla ilişkilendirilmiştir ve kişiler sosyal ortamlarında bunları tercih ederler.

3. Zamanlamaya Dayalı Pekiştirme

Pekiştirme sıklığı ve zamanlaması, öğrenme sürecini etkileyen bir faktördür. Pekiştireçlerin nasıl verileceği konusunda farklı stratejiler vardır.

• Sürekli Pekiştirme (Continuous Reinforcement): Her doğru davranışın ardından ödül verilmesi. Bu yöntem öğrenmenin hızlı olmasını sağlar, ancak davranışın kalıcı olmasını sağlamaz.

  • Örnek: Öğrenci doğru cevabı verdiğinde her seferinde ödüllendirilmesi.

• Ara Sıra Pekiştirme (Intermittent Reinforcement): Davranış belirli bir zaman diliminde ya da belirli bir sıklıkla ödüllendirilir. Bu yöntem, davranışın daha kalıcı olmasını sağlar.

  • Örnek: Öğrenci her 5 doğru cevaptan sonra ödüllendirilmesi.

4. Kazançlı Pekiştirme (Premack Principle)

Premack prensibi, bir davranışı diğerine göre daha sık yapılan davranışla pekiştirme yöntemidir. Yani, birey, daha sevdiği bir davranışı, daha az sevdiği bir davranışı gerçekleştirmek için ödül olarak kullanabilir.

• Örnek: Bir çocuk oyun oynamadan önce ödevini yaparsa, oyun oynamak ödev yapma davranışını pekiştirir.

---

Sonuç:

Edimsel koşullanma, pekiştireçler aracılığıyla öğrenmeyi ve davranışları şekillendirmeyi hedefler. Pozitif pekiştireç ve negatif pekiştireç arasındaki farklar, öğrenme sürecini farklı şekillerde etkileyebilir. Pekiştireçlerin türleri (doğal ve öğrenilmiş), zamanlamaları ve sıklığı, öğrenilen davranışların kalıcılığı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Pekiştirme stratejilerinin doğru şekilde uygulanması, etkili öğrenme süreçlerinin gerçekleşmesine yardımcı olur.