Türkiye'de Dış Kuvvetlerin Oluşturduğu Yer Şekilleri

 

Türkiye'de Dış Kuvvetlerin Oluşturduğu Yer Şekilleri

Türkiye’nin yeryüzü şekillerinin oluşumunda iç kuvvetler kadar dış kuvvetler de önemli bir rol oynar. Dış kuvvetler; akarsular, rüzgarlar, buzullar, yer altı suları ve dalgalar gibi doğal süreçlerle yer şekillerini aşındırır, taşır ve biriktirir.

Dış Kuvvetler ve Türkiye'de Oluşan Yer Şekilleri

1. Akarsuların Etkisi

• Aşındırma: Akarsular yataklarını derinlemesine ve genişlemesine aşındırarak vadiler, şelaleler ve dev kazanları oluşturur.
• Taşıma: Akarsular taşıdığı materyalleri eğime ve hıza bağlı olarak taşır.
• Birikim: Taşıdığı materyalleri biriktirerek delta ovaları, birikinti konileri, birikinti yelpazeleri ve ırmak adaları oluşturur.

Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri

• Vadi Çeşitleri:
  • Çentik Vadi: Eğimin fazla olduğu yerlerde derinleşen vadiler. (Doğu Karadeniz)
  • Boğaz Vadi: Akarsuların dağları dikine yararak oluşturduğu vadiler. (Fırat Nehri, Yeşilırmak)
  • Kanyon Vadi: Kalker gibi sert kayaçların bulunduğu yerlerde görülür. (Köprülü Kanyon, Saklıkent)
  • Geniş Tabanlı Vadi: Alüvyonlarla dolmuş, yatak eğiminin az olduğu vadiler. (Gediz ve Büyük Menderes)
• Peribacaları: Volkanik tüflerin akarsular tarafından aşındırılmasıyla oluşur. (Kapadokya)
• Dev Kazanları: Şelalelerin döküldüğü yerlerdeki oyuklar. (Tortum Şelalesi)
• Menderesler: Akarsuların eğimin az olduğu yerlerde kıvrımlar yaparak akması. (Büyük Menderes, Küçük Menderes)
• Delta Ovaları: Akarsuların denize döküldüğü yerlerde taşıdığı alüvyonların birikmesiyle oluşur. (Çukurova, Bafra, Çarşamba)

2. Rüzgarların Etkisi

• Türkiye’de rüzgar aşındırması özellikle kurak ve yarı kurak bölgelerde etkilidir. (İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu)
• Aşındırma: Mantar kayalar, yardanglar, tafoniler.
• Birikim: Lösler, kumullar, barkanlar.

Rüzgarların Oluşturduğu Yer Şekilleri

• Kumul: Rüzgarların taşıdığı kumları biriktirmesiyle oluşur. (Konya Karapınar)
• Mantar Kaya: Rüzgarların sert kayaçları alttan aşındırması sonucu mantar şeklinde oluşur.
• Lös: İnce malzemelerin rüzgarla taşınıp birikmesiyle meydana gelir.

3. Buzulların Etkisi

• Türkiye'nin dağlık ve yüksek bölgelerinde, özellikle Doğu Anadolu ve Toroslar'da görülür.
• Aşındırma: Sirkler, buz yalağı (U tipi vadiler).
• Birikim: Morenler, drumlinler, sanderler.

Buzulların Oluşturduğu Yer Şekilleri

• Sirk (Buz Yalağı): Buzulların aşındırdığı çukurlar. (Ağrı Dağı, Kaçkarlar)
• Moren: Buzulların taşıdığı malzemeleri biriktirmesi.
• U-Tipi Vadi: Buzulların genişlettiği vadiler.

4. Dalga ve Akıntıların Etkisi

• Türkiye'de Karadeniz, Ege ve Akdeniz kıyılarında dalga aşındırması ve biriktirmesi gözlenir.
• Aşındırma: Falezler (Yalıyarlar), aşınım düzlükleri.
• Birikim: Kıyı kordonları, lagünler, tombolo.

Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Yer Şekilleri

• Falez (Yalıyar): Dalgaların dik kıyıları aşındırmasıyla oluşur. (Karadeniz kıyıları)
• Tombolo: Kıyı oklarının adaya bağlanarak kara ile birleşmesi. (Kapıdağ Yarımadası)
• Lagün: Denizle bağlantısı kıyı okları ile kapanan göller. (Büyükçekmece, Küçükçekmece)

5. Karstik Şekiller (Kimyasal Çözünme)

• Kalker, jips, dolomit gibi çözünmeye uygun kayaçların olduğu yerlerde görülür. (Toroslar, İç Anadolu)
• Aşındırma: Mağaralar, obruklar, lapyalar, dolinler, uvalalar, polye.
• Birikim: Sarkıt, dikit, sütunlar.

Karstik Şekillerin Türkiye'deki Örnekleri

• Polye: Elmalı, Korkuteli, Muğla
• Obruk: Cennet-Cehennem Obrukları (Mersin)
• Mağara: Damlataş Mağarası (Antalya)
• Sarkıt ve Dikit: Karain Mağarası (Antalya)

Türkiye'de Dış Kuvvetlerin Bölgelere Göre Etkisi:

• Karadeniz: Dalga aşındırması, falezler.
• Ege: Delta ovaları, kıyı birikimi (Menderesler).
• Akdeniz: Karstik şekiller, falezler.
• İç Anadolu: Rüzgar aşındırması ve peribacaları.
• Doğu Anadolu: Buzul şekilleri, yüksek dağlar.
• Güneydoğu Anadolu: Rüzgar aşındırması ve kumullar.

KPSS İçin Önemli Notlar:

• Peribacaları: Türkiye'nin dünyaca ünlü doğal miraslarındandır.
• Karstik şekiller: En fazla Toroslar'da görülür.
• Menderesler: Akarsuların eğimi az olan bölgelerde oluşur.
• Falezler: Karadeniz'de daha yaygındır.
• Rüzgar aşındırması: Türkiye'de en belirgin olarak Karapınar (Konya) bölgesinde gözlenir.