Türkiye’de Enleme Bağlı Olarak Güneyden Kuzeye Doğru Gidildikçe Yaşanan Değişimler

 

Türkiye’de Enleme Bağlı Olarak Güneyden Kuzeye Doğru Gidildikçe Yaşanan Değişimler

Giriş:

Türkiye, 36°-42° kuzey paralelleri arasında yer alır. Bu genişlik, enlem etkisiyle güneyden kuzeye gidildikçe birçok coğrafi ve iklimsel değişikliğe sebep olur. Enlem etkisi, Güneş ışınlarının düşme açısını, sıcaklığı, gölge boylarını ve daha pek çok özelliği doğrudan etkiler.

I. Enlem Nedir?

• Enlemler, Ekvator’a paralel olarak çizilen hayali dairelerdir.
• 0° Ekvator, 90° Kuzey Kutbu ve 90° Güney Kutbu olmak üzere numaralandırılır.
• Türkiye, Orta Kuşak’ta yer aldığı için enlem etkileri belirgin şekilde hissedilir.

II. Türkiye’de Güneyden Kuzeye Doğru Gidildikçe Yaşanan Değişimler:

1. Güneş Işınlarının Düşme Açısı Küçülür:

• Güneye göre kuzeyde güneş ışınları daha eğik açıyla gelir.
• Güneşlenme süresi azalır, sıcaklıklar düşer.
• Gölge boyları uzar.

2. Sıcaklık Ortalamaları Azalır:

• Sıcaklık değerleri güneyden kuzeye gidildikçe azalır.
• Güneyde Akdeniz iklimi hâkimken, kuzeyde Karadeniz iklimi etkili olur.

3. Çizgisel Hız Azalır:

• Dünya'nın eksen çevresindeki dönüş hızıdır.
• Ekvator’da maksimumken kutuplara gidildikçe azalır.
• Türkiye’de güneyde çizgisel hız daha fazladır.

4. Denizlerin Tuzluluk Oranı Azalır:

• Tuzluluk oranı sıcaklıkla ilişkilidir.
• Güneyde sıcaklık daha fazla olduğu için buharlaşma yüksek ve tuzluluk oranı daha fazladır.
• Kuzeyde buharlaşma az, yağış fazladır; bu yüzden tuzluluk oranı azalır.

5. Kalıcı Kar Sınırı Alçalır:

• Kalıcı kar sınırı, yüksek dağlarda karın kalıcı olduğu seviyedir.
• Güneyde yüksek dağlarda kalıcı kar sınırı daha yüksek iken, kuzeye gidildikçe alçalır.

6. Orman Üst Sınırı Alçalır:

• Orman üst sınırı, ağaç yetişebilen en yüksek seviyedir.
• Kuzeye gidildikçe sıcaklıklar düştüğü için orman sınırı alçalır.

7. Yerleşme Üst Sınırı Alçalır:

• İklim ve sıcaklık şartları yerleşim sınırını belirler.
• Güneyde daha yüksek kesimlerde yerleşim görülebilirken, kuzeye gidildikçe bu sınır alçalır.

8. Gölge Boyu Uzar:

• Güneş ışınlarının geliş açısı küçüldüğü için gölgeler uzar.
• Güneyde gölge boyu daha kısa, kuzeyde daha uzundur.

9. Yer Çekimi Artar:

• Yer çekimi, kutuplara yakın bölgelerde daha güçlüdür.
• Türkiye'nin kuzeyi kutuplara daha yakın olduğundan yer çekimi daha fazladır.

10. Gece-Gündüz Süresi Arasındaki Fark Artar:

• Kutuplara yaklaştıkça gece ve gündüz süreleri arasındaki fark artar.
• Türkiye'nin kuzeyinde kışın geceler daha uzun, yazın gündüzler daha uzundur.

11. Gurup ve Tan Süreleri Uzar:

• Güneşin doğuşu (tan) ve batışı (gurup) süreleri kuzeyde daha uzundur.
• Güneyde Güneş daha dik battığı için gurup süresi kısa, kuzeyde eğik battığı için uzundur.

12. Buharlaşma Azalır:

• Buharlaşma sıcaklığa bağlıdır.
• Güneyde yüksek sıcaklık nedeniyle buharlaşma fazla, kuzeyde düşük sıcaklık nedeniyle azdır.

III. Türkiye’de Enleme Bağlı Olarak Değişen Diğer Faktörler:

• Bitki Örtüsü: Güneyde maki, kuzeyde ise ormanlar görülür.
• Tarım Ürünleri: Güneyde turunçgiller, pamuk yetişirken, kuzeyde mısır ve fındık yetişir.
• İklim Tipleri: Güneyde Akdeniz iklimi, kuzeyde Karadeniz iklimi hâkimdir.
• Ekonomik Faaliyetler: Güneyde tarım, turizm ön planda; kuzeyde balıkçılık ve ormancılık yaygındır.

KPSS İçin Önemli Notlar:

• Türkiye, Orta Kuşak’ta yer aldığı için enlem etkisi belirgindir.
• Gölge boyu ölçümleriyle enlem hesaplanabilir.
• Kalıcı kar sınırı ve orman üst sınırı, enlemden doğrudan etkilenir.
• Enlem etkisiyle sıcaklıklar kuzeye gidildikçe azalır, iklim kuşakları değişir.